“O Traballo Social ten que estar presente en todos os sistemas de benestar porque a nosa profesión non está só vinculada aos Servizos Sociais”

María Ferraz Dobarro é Diplomada en Traballo Social (1990) e Licenciada en Ciencias da Información (1994) pola Universidade da Laguna ademais de másters relacionados.

A súa experiencia laboral está centrada en Programas de Desenvolvemento Comunitario e Intervención Social con Mulleres a través de Programas Europeos (Iniciativa NOW) na década dos 90 para pasar, a partir de 1997, á Consellería de Educación do Goberno de Canarias onde desenvolve a súa labor como Traballadora Social de Equipos de Orientación Educativa e Psicopedagóxicos. Ademais, é profesora Asociada do Departamento de Traballo Social e Servizos Sociais da Universidade da Laguna (de xaneiro a xullo de 2008). Profesora asociada do Departamento de Ciencias da Comunicación e Traballo Social da ULL (desde abril de 2015 ata a actualidade).

Falamos con ela sobre a figura da ou do traballador social no sistema educativo.

• Para que serve o traballo social en Educación?

Creo que o Traballo Social no sistema educativo é un perfil crave para identificar, valorar e abordar aqueles factores sociais que inciden no proceso de ensino-aprendizaxe do alumnado. Hai que ter en conta que os nenos, nenas e adolescentes non van á escola libres de todas as vulnerabilidades que lles afectan fóra da mesma, por tanto, os centros educativos son espazos privilexiados para a detección daqueles factores desprotectores que poidan limitar o pleno desenvolvemento das súas capacidades educativas.

O profesorado é o axente crave para detectar, pero unha vez detectan, necesítase un perfil especializado dentro do sistema educativo para intervir. Desde o Traballo Social desenvolvemos accións e proxectos para abordar as necesidades sociais do alumnado, fomentamos a coordinación con todos os axentes externos ao sistema educativo, traballamos coas familias e potenciamos a relación familia-escola, previmos o absentismo, contribuímos ao desenvolvemento de estratexias de mellora da convivencia e intervimos ante as NEAE (Necesidades Específicas de Apoio Educativo), valorando os aspectos sociais que inciden nas mesmas, entre outros moitos aspectos.

• Por que se perdeu, progresivamente, esta figura en moitos lugares do Estado?

Creo que en sistemas nos que priman outras figuras profesionais (ex. o sanitario co persoal médico ou o educativo co persoal docente), o Traballo Social queda máis invisibilizado e descoñécese, e por tanto, valórase menos noso labor. Creo que é un tema de prioridades políticas e de aposta técnico-política, nas Comunidades Autónomas onde o noso perfil leva décadas implantado (por exemplo en Canarias) cada vez máis se recoñece a nosa achega, pero custounos moitísimo.

Ao ser minoría entre miles e miles de docentes, a nosa figura tende a desdibujarse, por iso é importante dar visibilidade ao que facemos, sistematizar a práctica profesional e cuantificar as accións desenvolvidas para poder medir o impacto favorable do noso traballo. Se os gobernos entendesen que a nosa figura contribúe a mellorar o benestar e a calidade de vida dos axentes da comunidade educativa (principalmente alumnado e familias), non o dubidarían dúas veces para contratarnos. Creo que somos un investimento moi rendible. O Traballo Social é transformador, acompaña procesos de mellora e superación e ten unha mirada global sobre as necesidades sociais e a resposta ante as mesmas.

A perda desta figura nalgunhas Comunidades Autónomas creo que tamén pode estar asociada a vincular “o social” ao ámbito exclusivo dos Servizos Sociais, e iso é un erro estratéxico. O Traballo Social ha de estar presente en todos os sistemas de benestar porque a nosa profesión non está só vinculada aos Servizos Sociais, e desde un sistema externo e diferente ao sistema educativo non se poden abordar as dinámicas tan complexas que se dan no mesmo: convivencia positiva versus acoso escolar, malos tratos á infancia, violencias machistas, carencias socioeconómicas, NEAE,… todo impacta no alumnado e é desde o contexto educativo desde o que hai que abordar estas problemáticas, con apoio doutros sistemas, certo, pero con persoal especializado dentro do propio sistema.

• Como debe ser a relación do Traballo Social coa Educación Social neste ámbito?

Creo que somos perfís complementarios para traballar en equipo. Aquí non se trata de quitarnos unhas para que se poñan outros/ as, trátase de que hai traballo dabondo para todas e todos. O perfil de Educación Social ten unha base de formación pedagóxica da que carecemos en Traballo Social, pero con todo, en Traballo Social temos unha capacidade de análise da realidade social e de resposta global ante a mesma, moito máis profunda que en ningunha outra profesión.

Tamén hai que sinalar que hai universidades que inclúen na formación do Grao en Traballo Social, materias específicas de Traballo Social en Educación (como a que eu imparto na Universidade da Lagoa), por tanto, si se avala academicamente a nosa formación para traballar no sistema educativo. É moi necesario diversificar os perfís profesionais no sistema, e que non sexan só docentes quen teña que responder a todas as necesidades do alumnado porque é inviable, nin poden nin teñen a formación para iso. Cando penso que alguén de bioloxía ou de matemáticas, por exemplo, ten que previr e abordar as violencias machistas arrepíome, porque por moi sensibilizada que estivese esa persoa, nin tivo a formación de base para iso, nin no sistema educativo é a súa función, outra cousa é que si teña que formarse para incorporar, transversal e especificamente, contidos de igualdade no currículo, pero a abordaxe especializada de determinadas problemáticas que impactan no sistema educativo, correspóndelle a outros perfís, e aí, cunha delimitación clara de funcións, cabemos o Traballo Social e a Educación Social.

• En que axuda ás e os docentes a figura do traballo social na escola?

En infinidade de aspectos, na resposta social ás Necesidades Específicas de Apoio Educativo ( NEAE), apoiando ás familias para mellorar as súas competencias parentales, na detección e intervención ante situacións de risco para a infancia e a adolescencia, na coordinación con recursos externos aos que o profesorado non chega porque está o groso do tempo impartindo docencia, na prevención e abordaxe do absentismo e a mellora da convivencia,… Poño o exemplo do que eu facía cando estaba nun EOEP (Equipo de Orientación Educativa e Psicopedagóxico) de zona, porque agora estou nun EOEP Específico de Discapacidade Motora e as funcións e tarefas son diferentes, pero traballar en equipos de zona, nos centros educativos directamente, abre un mundo de posibilidades.

Eu levei a cabo talleres de formación con familias; talleres de bos tratos, de educación afectiva e sexual e de promoción da igualdade e prevención das violencias machistas co alumnado (dentro de programas de mellora da conviencia que tiñan os centros, e eu funcionaba como un apoio); atendía cada curso unha media de 150 familias con atención individualizada, pautas, seguimentos, derivacións a recursos externos, acompañamento,… coordinábame cos Servizos Sociais, os Centros de Atención Primaria de Saúde, a Unidade de Saúde Mental, os gabinetes psicopedagóxicos privados,…; asesoraba a equipos directivos e profesorado sobre plans de convivencia, absentismo, igualdade, relacións coas familias; deseñaba protocolos de actuación; sistematizaba guías de recursos externos,… O desborde de traballo era moitísimo porque estaba nunha zona con 25 centros educativos e unha ratio de case 10.000 alumnos/ as para min soa como traballadora social. Despois de 17 anos demandando unha segunda praza nesa zona, cubriuse xusto cando me trasladei de equipo, pero tamén é un indicador de que na nosa Comunidade Autónoma consideran importante nosa figura, pois incrementaron prazas desde que eu entrei no sistema en 1997, e iso é de agradecer á miña Consellería de Educación. Aí nótanse as apostas políticas e técnicas das que falaba antes, fronte a outras Comunidades Autónomas.

• O momento actual de crise sociosanitaria coa crise da covid19, é unha boa oportunidade para reclamar esta figura?

Calquera momento é bo para reclamar esta figura, pero non cabe dúbida que a crise social derivada da crise sanitaria vai pasar factura nos centros educativos, e contar con profesionais de Traballo Social neste sistema sería vital a partir de agora, xa o era antes, pois a partir do curso 20-21 o será aínda máis.

Para o próximo curso agárdannos retos importantes, non só organizativos (disposición das aulas, medidas de hixiene,…) senón emocionais e sociais, como van chegar as criaturas aos centros despois do confinamento, que novas necesidades van expor que transcendan as puramente educativas pero que afectarán a estas. Temos moitas incógnitas sobre o impacto real da pandemia e un perfil profesional como o noso pode contribuír á xestión máis eficaz destas necesidades e non dar só unha resposta educativa senón tamén social, cunha visión integral da realidade e circunstancias do alumnado e as súas familias, do profesorado e do persoal non docente. Somos a engrenaxe perfecta para articular da forma máis óptima posible á comunidade educativa.